pisarz, krytyk literacki

Niemiecki pisarz i krytyk literacki Gerhart Pohl zasłynął jako towarzysz ostatnich miesięcy życia Gerharta Hauptmanna. Okres ten opisał w słynnej książce "Bin ich noch in meinem Haus" (Czy jestem jeszcze w swoim domu) – wydanej w Berlinie w 1953 r. i odtąd wielokrotnie wznawianej. Znajomość ze śląskim noblistą okazała się dla ambitnego autora błogosławieństwem i przekleństwem zarazem. Z pomocą Hauptmanna udało się poluzować obowiązujący Pohla od czasu objęcia władzy przez nazistów zakaz publikowania, z drugiej strony strzeżenie duchowej spuścizny po autorze "Tkaczy" stało się dożywotnim zadaniem, ciążącym na niegdyś utalentowanym pisarzu, czyniąc z niego niejako "giermkiem" nieżyjącego od 1946 r. dramaturga z Jagniątkowa.

Gerhart Pohl studiował germanistykę we Wroclawiu i w Monachium, a w 1921 r., w wieku 19 lat obronił doktorat. Następnie pracował jako lektor dla lewicującego czasopisma literackiego "Die neue Bücherschau" w Berlinie (1922-1929 r.). W tym wczesnym okresie powstaje m.in. książka "Der verrückte Ferdinand" (Szalony Ferdynand, 1937 r.), oparta na przeżyciach autora z dzieciństwa. Według biografa Pohla, Wolfganga Reutera, pierwszą stycznością 30-letniego wówczas literata z osobą Gerharta Hauptmanna był artykulik do księgi pamiątkowej na 70-te urodziny noblisty w 1932 r. Podczas hucznych obchodów 80-lecia Hauptmanna, zainscenizowanych już w hitlerowskich Niemczech w 1942 r., Pohl sam określi się w księdze okolicznościowej jako "giermek" starszego o 40 lat kolegi po fachu. Zaledwie rok wcześniej Pohl poznał osobiście wielkiego pisarza podczas wizyty w jego willi "Łąkowy Kamień". W tym okresie autor "Czy jestem jeszcze…" zamieszkiwał w domku w Wilczej Porębie, należącym do znanej na Dolnym Śląsku rodziny Pohlów i "pisywał do szuflady". Swoje przeżycia z tych lat Pohl przetworzył fabularnie w książce "Fluchtburg" (Gród obronny, wyd. w 1955 r.), chyba najlepszej jego powieści.

Lata spędzone na "wewnętrznej emigracji" w Karkonoszach nie wiązały się dla pisarza z większymi nieprzyjemnościami. Poprzez bliskość do Hauptmanna znalazł nie tylko mentora, za którego wstawiennictwem mógł uzyskać zniesienie sankcji politycznych, ale i kontakt ze środowiskiem artystów i intelektualistów, zgromadzonych wokół postaci laureata nagrody Nobla z 1912 r. Niepotwierdzone są jednak doniesienia, pojawiające się w licznych publikacjach o życiu Hauptmanna, jakoby Gerhart Pohl był jego osobistym sekretarzem. Mimo bardzo bliskiej znajomości w końcowym okresie życia wielkiego dramatopisarza, krąg osób pretendujących do miana osobistych przyjaciół i sekretarzy był wtedy dość duży...

Niewątpliwie kluczowym okresem w życiu Pohla, który naznaczył jego dalszą biografię i odbiór jego osoby do dziś, są lata 1945-1946. Ze względu na prześladowania przez władze III Rzeszy, Pohl jako uznany "antyfaszysta" pełnił od wiosny 1945 r. funkcję członka Rady Gminy w Karpaczu, już po zajęciu regionu przez wojska radzieckie i ustanowieniu polskiej administracji. Wtedy też był częstym gościem w "Wiesensteinie", gdzie próbował pośredniczyć w pertraktacjach z przedstawicielami Armii Radzieckiej i władz polskich. Prawdopodobnie to jemu zawdzięcza się niezwykłą wizytę . w Jagniątkowie Johannesa R. Bechera, reprezentanta zainstalowanych w Berlinie niemieckich komunistów, w październiku 1945 r. Wówczas poczyniano usilne starania o przesiedlenie Hauptmanna do Radzieckiej Strefy Okupacyjnej, gdzie miał użyczyć swojego autorytetu na rzecz tworzenia "nowych, demokratycznych Niemiec". Sam Gerhart Pohl doprowadził do wydania w 1946 r. tomiku poezji Hauptmanna z czasów wojny – ostatniej publikacji tego pisarza za jego życia. Tom "Neue Gedichte" (Nowe wiersze), z posłowiem Pohla, ukazał się nakładem nowo założonego wydawnictwa "Aufbau", sztandardowego projektu Bechera i późniejszego miejsca pracy Pohla w latach 1946-1950.

Gerhart Pohl opuścił śląską ojczyznę wraz ze słynnym "Hauptmann-Transportem" w lipcu 1946 r., ale wiemy conajmniej o dwóch wizytach pisarza w Polsce po tym fakcie: jako delegat niemiecki na Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu (25-29 sierpnia 1948 r.) oraz w 1950 lub 1951. Z ostatniej podróży opublikował raport pt. "Jenseits von Oder und Neiße" (Za Odrą i Nysą, Bonn 1952 r.) pod pseudonimem "Silesius alter", gdzie opisywał m.in. stan zachowania "Wiesensteinu" przed urządzeniem w byłej willi Hauptmanna domu wczasów dziecięcych. Mimo późniejszych zarzutów o antypolonizm, Pohl twierdził o sobie, że "dogaduje się" z Polakami, Rosjanami itd., powołując się na swoje wieloletnie doświadczenia w kontaktach z narodami naszej części Europy. Ta chęć pośredniczenia między Wschodem a Zachodem, jakkolwiek mogła być naiwna i podszyta osobistymi ambicjami Pohla, doprowadziła w pewnym sensie do jego zguby. W 1950 r. przyjął funkcję członka kuratorium zachodnioniemieckiej "Akademii Języka i Poezji" (Akademie für Sprache und Dichtung), co we wschodnim Berlinie spotkało się z miażdżącą krytyką. W kwietniu tegoż roku Pohl odszedł z wydawnictwa Aufbau, gdzie współpracował także z czasopismem o tej samej nazwie, i zaczął pracować jako samodzielny pisarz w Berlinie Zachodnim. Odtąd stał się persona non grata na wschód od Łaby, a jego słynna publikacja "Bin ich noch in meinem Haus?" była zabroniona w Polsce i NRD. Notabene, w 1962 r. została wydana po angielsku przez Uniwersytet Północnej Dakoty (USA) pt. "A report on the German dramatist's last days in his occupied homeland. Gerhart Hauptmann and Silesia".

Jego "zmiana frontów" na szczycie tzw. Zimnej Wojny zamknęła mu na zawsze drogę powrotu w strony ojczyste oraz możliwość kontaktów ze wschodnioniemieckimi i polskimi znawcami dzieła Hauptmanna. Izolacja tych dwóch środowisk hauptmannologów zelżała nieco na początku lat 70-tych, czyli już po śmierci Gerharta Pohla. Z drugiej strony, związanie się z RFN i potępianie politycznego zawłaszczania dziedzictwa noblisty przez władze Wschodniego Berlina zaowocowało sławą w pewnych środowiskach. Opublikowane w 1953 r. "Bin ich noch in meinem Haus..." przyniosły mu, ze względu na krytyczny wobec Polaków ton relacji, poklask ze strony organizacji ziomkowskich. Jeszcze w tym samym roku został odznaczony Federalnym Krzyżem Zasługi, a od 1959 r. pełnił funkcję prezydenta Zrzeszenia Niemieckich Związków Pisarzy. Najpóźniej jednak od końca lat 50-tych, ze szczególnym uwzględnieniem roku jubileuszu 100-lecia urodzin Hauptmanna w 1962 r., Pohl skończył się jako samodzielny pisarz i stał się strażnikiem prawowiernej pamięci o Hauptmannie, nierzadko wytaczając procesy o zniesławienie i wdając się w ostre spory, m.in. z samą rodziną noblisty. W spuściźnie Pohla znajdują się zapiski do planowanej biografii Gerharta Hauptmanna, ale przede wszystkim różne wersje licznych prelekcji, audycji radiowych, wykładów na temat noblisty, o które był proszony z różnych okazji. Mimo wielu talentów, Gerhart Pohl pozostał w pamięci jedynie jako autor relacji z ostatniego okresu życia Hauptmanna, a jego "Czy jestem jeszcze w swoim domu", jest, mimo licznych nieścisłości i jednostronności, ważnym dokumentem z tamtego okresu wielkiego przełomu na Ziemi Jeleniogórskiej. Dlatego należy przyklasnąć pomysłowi wydania polskiego tłumaczenia tej książki, w opracowaniu znanego dziennikarza i badacza dziejów drugiej wojny światowej, Janusza Skowrońskiego, wydanego w 2009 r.

Literatura:

1. Gerhart Pohl. Czy jestem jeszcze w swoim domu?, red. i posłowie do wydania polskiego Janusz Skowroński, Warszawa 2009.
2. Mateusz J. Hartwich. "Czyj jest Gerhart Hauptmann? Przyczynek do dziejów niemiecko-polsko-niemieckich zmagań z dziedzictwem karkonoskiego noblisty", Rocznik Jeleniogórski XL (2008).
3. Wolfgang Reuter. "Lebenslanges Knappentum. Gerhart Hauptmann und Gerhart Pohl (1902-1966)", [w:] Klaus Hildebrandt/ Krzysztof A. Kuczyński (red.), Weggefährten Gerhart Hauptmanns. Förderer-Biographen-Interpreten, Würzburg 2002, s. 211-229.
4. Krzysztof A. Kuczyński. "Dichtung und Wahrheit in 'Bin ich noch in meinem Haus?' von Gerhart Pohl", [w:] Edward Białek/Robert Buczek/Paweł Zimniak, Eine Provinz in der Literatur. Schlesien zwischen Wirklichkeit und Imagination, Wrocław-Zielona Góra 2005, s. 109-116.
5. Gerhart Pohl. Bin ich noch in meinem Haus? Die letzten Tage Gerhart Hauptmanns, wstęp i redakcja Günter Gerstmann, Herne 2006.

Mateusz Józef Hartwich